Masalları Didiklemek: Analiz İçin Sorular

Dilara Kahyaoğlu 

 Analiz İçin Çizelge

Burada yer alan tüm soruların cevaplanması şart değildir. Biliyorsak cevabını veririz bilmiyorsak araştırmak isteyebiliriz veya sadece aklımızın köşesinde bir not olarak kalır vb. Ama en önemlisi soruların kendisinin her biri bir bilgi girişi sağlamaktadır. Bir masal önümüze geldiğinde (aslında bu herhangi bir edebiyat ürünü de olabilir) o masala nasıl bakmamız onu eleştirel gözle nasıl incelememiz gerektiği konusunda yol gösterici kriterlerdir her biri. Bunları içselleştirdikçe; bundan böyle önümüze gelen her masalı/yazılı edebi metni bu ayrıntılara dikkat ederek okuma ihtimalimiz yükselir. Bu da analitik ve eleştirel yaklaşım konusunda mesafe kaydettiğimizin göstergesidir.

Bazı soruların %100 doğru cevabı yok. yanıtlarken "acaba doğru mu düşünüyorum" diye heyecanlanmaya hiç gerek yok:) Soruların çoğu düşünmek ve tartışmak için yazıldı, amaç bu...

A. Fiziksel Yapı

Künye Üzerinde Çalışma

• Masalın Adı?
• Kayıt tarihi ve sayısı? Belge NO? / Kayıt NO?
• Anlatan belli mi? Masal Anası veya Masal Atası kim? (Masalcı?)
• Derleyen? Masalı ilk kez kayda geçiren? (kayıt cihazı veya kalemle)
• Derleyen ve yeniden yazan?
• Nereden derlenmiş? Hangi yöre? Şehir, köy, kasaba?
• Hangi tarihte derlenmiş? Hangi tarihte ilk kez kayda geçirilmiş?
• İlk kez hangi tarihte yayımlanmış?
• İlk kez hangi yayın organında yayımlanmış? (dergi, gazete, kitap vb.)
• İlk kez kim yayımlamış? Derleyen mi, yazan mı, araştırmacı mı? Kim?
• Kayıt kaç kelimeden oluşuyor? (masalın zaman içerisinde hacim olarak değişime uğrayıp uğramadığını anlamak için bir ilk adım)
• İlk basım kaç kelimeden oluşuyor? (masalın zaman içerisinde hacim olarak değişime uğrayıp uğramadığını anlamak için bir ilk adım)
• Masalın türü nedir? a. Hayvan Masalları; b. Gerçekçi Masallar; c. Peri Masalları? (a. hayvanların insan gibi davranıp konuştuğu masallar b. masal formuna sokulmuş/anlatılmış/yazılmış; tanınan veya tanınmayan kişilerin yaşadığı maceralar, öyküler c. olağanüstü ögelerin az veya çok yer aldığı masallar) 

 

B. İçerik Analizi

1. Genel Sorular/Çalışmalar

• Masal karakterleri kim? Tek tek sayalım. Karakterleri kısa cümlelerle tanımlayalım, tanıtalım, betimleyelim. 
• Masal hangi mekânlarda geçiyor? [1] En çok hangi mekânda geçiyor. Bunu saptayabiliyor musunuz?  Eğer öyleyse; masal neden daha çok "o" mekânda geçiyor? (bazı soruların %100 doğru cevabı yok. yanıtlarken "acaba doğru mu düşünüyorum" diye heyecanlanmaya da hiç gerek yok:) soruların çoğu düşünmek ve tartışmak için yazıldı, amaç bu...)
• Masalın ana karakteri kim veya kimlerdir? Neden öyle düşündünüz? (masaldan ipuçları bulunuz)
• Masalda meydana gelen olayları oluş sırasına göre diziniz.
• Masalda toplumsal cinsiyete göre yüklenilmiş roller var mı? Varsa; Kimler, Nasıl?
• Olayların yönünü değiştiren dönüm noktası olay nedir? Neden öyle düşündünüz?
• Dönüm noktası olayın toplumsal cinsiyete göre yüklenilmiş rollerle bir ilgisi var mı? Varsa nasıl?
• Masalda olağanüstü şeyler yapabilen canlılar ve/veya nesneler var mı? Varsa bunların isimleri nedir ve ne tür işler yapmaktadırlar?
• Masalda geçen olağanüstü “şeyler” masalın gidişatını değiştiriyor mu? Değiştiriyorsa nasıl? Negatif, pozitif, kahramana karşı, kahramandan yana?
• Bu masalda da, diğer masallarda karşımıza çıkan, sürekli tekrarlanan motifler olmalı… Bunlar nelerdir? Tek tek saptayalım. Bu motiflerden en önemlisi size göre hangisidir, neden? [2]
• Bu masal, size başka masalları hatırlatıyor mu? Öyleyse hangilerini? Masaldaki hangi motif veya ipuçları sizde bu çağrışımı yarattı?
• Masalda cinsellikle (seks yapmak, seksi  ima eden söz ve eylemler vb.) ilgili motifler, olaylar eylemler vb. var mı? Ne? Nasıl?
• Varsa; masalı anlatan ve/veya yazanın buna yaklaşımı nasıl? (hoşgörülü, eleştirel, cezalandırılması gerektiğini düşünen, nefret dili kullanan, olağan, doğal bir durummuş gibi anlatan/yazan, destekleyen, zevk alan, pay çıkaran vb.)
• Eğer bu masal, herhangi bir araştırmada kullanılmışsa (yüksek lisans ve doktora tezleri mesela), o araştırmayı okurken  karşınıza çıkmışsa, araştırmayı yapanın, tezi yazanın;  masaldaki cinsel eylem veya imalarla ilgili tutumu nedir? (nesnel, doğal, eleştirel, aşağılayan, açıklayan, didaktik,  alaycı, suçlayıcı, ötekileştirici, nefret dili vb.)  
• Masalda eşcinsellikle (seks yapmak ve/veya eşcinsel seksi  ima eden söz ve eylemler vb.) ilgili motifler, olaylar eylemler vb. var mı? Ne? Nasıl?
• Varsa; masalı anlatan ve/veya yazanın buna yaklaşımı nasıl? (hoşgörülü, eleştirel, cezalandırılması gerektiğini düşünen, nefret dili kullanan, olağan, doğal bir durummuş gibi anlatan/yazan vb.)
• Eğer bu masal herhangi bir araştırmada kullanılmışsa; o araştırmayı okurken (yüksek lisans ve doktora tezleri mesela)  karşınıza çıkmışsa, araştırmayı yapanın, tezi yazanın;  masaldaki eşcinsel eylem veya imalarla ilgili ilgili tutumu nedir? (nesnel, doğal, eleştirel, aşağılayan, açıklayan, didaktik,  alaycı, suçlayıcı, ötekileştirici, nefret dili vb.)  
• Masalda ensestle  (seks yapmak, ensesti ima eden söz ve eylemler vb.) ilgili motifler, olaylar eylemler vb. var mı?
• Varsa; masalı anlatan ve/veya yazanın buna yaklaşımı nasıl? (hoşgörülü, eleştirel, cezalandırılması gerektiğini düşünen, suçlayıcı, olağan, doğal bir durummuş gibi anlatan/yazan, açıklayıcı yaklaşan vb.)
• Eğer bu masal herhangi bir araştırmada kullanılmışsa; o araştırmayı okurken (yüksek lisans ve doktora tezleri mesela)  karşınıza çıkmışsa, araştırmayı yapanın, tezi yazanın;  masaldaki ensest olgusu veya imasıyla ilgili tutumu nedir? (nesnel, doğal, eleştirel, aşağılayan, açıklayan, didaktik,  alaycı, suçlayıcı, ötekileştirici, nefret dili vb.)  
• Masaldaki cinsiyetçi yaklaşımları, kelimeleri, adetleri vb. belirleyiniz. Ne? Nasıl?
• Masalı anlatan ve/veya yazanın bu cinsiyetçi ögelere karşı yaklaşımı nasıl? (hoşgörülü, eleştirel, suçlayan,  olağan, doğal bir durummuş gibi anlatan/yazan, açıklayıcı yaklaşan, destekleyen, farkında bile olmayan vb.)
• Eğer bu masal herhangi bir araştırmada kullanılmışsa; o araştırmayı okurken (yüksek lisans ve doktora tezleri mesela)  karşınıza çıkmışsa, araştırmayı yapanın, tezi yazanın;  masaldaki cinsiyetçi yaklaşımlarla ilgili tutumu nedir? ( doğal, eleştirel, açıklayan, didaktik,  destekleyici, farkında bile olmayan, söz etmeyen vb.)  
• Masalın sonunda verilen bir mesaj var mı? Varsa nedir?

2. Özel Sorular/Çalışmalar

• Masal karakterleri sizi duygusal olarak etkiledi mi? Öyleyse; hangileri etkiledi, neden? Yoksa hiç etkilenmeden mi okudunuz? Neden?
• Bu masalda, toplumsal cinsiyet açısından sizi şaşırtan, sürpriz olarak ifade edebileceğiniz karakterler/roller var mıydı? Varsa kimler nasıl bir rol oynuyordu?
• Bu masaldaki, cinsellik bağlamında karakterlere yüklenen toplumsal cinsiyet rollerini saptayarak, günümüzle karşılaştırıldığınızda nasıl sonuçlar çıkarıyorsunuz? Karşılaştırma ve saptama yapınız. 
• Bu masalda neleri, neden değiştirmek isterdiniz? Belirleyip, nasıl bir değişiklik yapacağınızı yazınız. Değişiklik istemiyorsanız... Neden?
• Bu masaldaki cinsiyetçi unsurları temizlemenin yolu veya yolları nedir? Deneyiniz.
• Masaldaki cinsiyetçi unsurları temizlersek o masal yine aynı masal olur mu? Neden?
• Cinsiyetçilikle mücadele etmek için, masalın iskeletinde yer alan olayları değiştirmek, ortadan kaldırmak doğru bir yaklaşım mıdır? Örneklerle düşünelim...
• Cinsiyetçilikle mücadele etmek için, masalın iskeletinde yer alan karakterleri değiştirmek, ortadan kaldırmak doğru bir yaklaşım mıdır? Örneklerle düşünelim...
• Masallardaki cinsiyetçi toplumsal rollere karşı nasıl mücadele etmek gerekir? Aklınıza gelen en iyi yol(lar) nedir? Nasıl?

Sorular ve tanımlar, bana aittir. 

Lütfen alıntı yaparken kaynak belirtmeyi ihmal etmeyiniz. DK

---

[1] Mekân veya “yer”, çeşitli yaklaşımlarca farklı ele alınmakla beraber geniş bir çerçeve ile 'insanı, çevreden belli bir ölçüde ayıran ve içinde eylemlerini sürdürmesine elverişli olan boşluk' ve 'sınırları gözlemci(ler) tarafından algılanabilen uzay parçası' olarak tanımlanabilir. Park, bahçe, ev, apartman, daire, sahne, sokak, müze, şehir, köy, kasaba vb. hepsi bir mekândır. Orayı mekân yapan biz insanlarız. Gökyüzü bir mekân değildir. Boşluktur, uzaydır ama mekân değildir. Mekân özel bir ilginin, bir gözemin konusudur. Öyle olur ki gökyüzünün bir parçasını mekân olarak da algılayabiliriz.

Tanımın olmazsa olmazları:

*İnsanın gözlemleyebileceği bir alan (sınırları çizen de bu gözlem ve insani faaliyetler)

*İnsanın faaliyet yürütebileceği bir alan (ne olduğu önemli değil, insanın var olması yeterli)

*Sınırları belli bir alan (sınırları algılayabilen insandır) 

[2] Bazı motifler: Kadın Kıskançlığı, Kadınlararası Rekabet, Eviçi İktidar Sorunu, İftira, Üvey Anne, Pencere,  Dağ Başı, Dirilme, Ölü Sevicilik, Çocuğunun Olmaması, Anka Kuşu, Perilerin İnsan İşlerine Karışması, Cadıların Varlığı,  İntikam, Yoksulluk, Kurnazlık, Sahtekârlık, Kurtarıcı Prens, Kurtarılan Prenses, İhtiyar Kadın, Sürekli tekrarlanan 3, 7 ve 40 sayıları, Aşk, Kara Sevda, Sevenlerin Ayrılması, Sevenlerin Buluşması, Kıskanılan Küçük Kardeş, Akıllı ve Güzel Küçük Kardeş, Sihirli Nesneler/Eşyalar/Sözler, Tekerlemeler,  vb.

Motif masallarda (aslında edebi eserlerde demek lazım) sürekli ele alınan, çeşitli biçimlerde işlenen, ilkçağlardan beri düşünce sistemimizin bir parçası olan, dilimize doladığımız, anlattığımız, aktardığımız, yazdığımız; desenler, arketipler, olay ve olgular, kalıplar, eylemler, sistemlerdir.